Ipar Amerikako historia

Ipar Amerikako historiak Ipar Amerikako kontinenteko biztanleen iraganeko garapenak biltzen ditu. Kontinentea gizakiaren habitat bihurtu zela duela 40.000 eta 17.000 urte artean Bering itsasoan zehar migratu zutenean uste zen arren^[1], azken aurkikuntzek diotenaren arabera, baliteke estimazio horiek gutxienez beste 90.000 urte atzeratzea^[2]. Jendea kontinente osoan kokatu zen, iparraldeko inuitengandik hasi eta hegoaldeko maia eta azteketaraino. Komunitate konplexu horiek bakoitzak bere bizimodu eta kultura bereziak garatu zituen.

Europar Ipar Ameriketara egindako bidaien erregistroak, K.o X. mendean, iparraldetarren kolonizazioarekin hasten dira. 985. urtean, Groenlandian (Ipar Amerikako zatia, askotan ahaztu egiten bada ere) asentamendu bat sortu zuten, 1400eko hamarkadaren hasierara arte iraun zuena. Kanadako ekialdeko kostaldea ere esploratu zuten, baina hango kokaguneak askoz txikiagoak eta bizi laburragoak ziren. Esplorazioen Aroarekin eta Kristobal Kolonen bidaiekin (1492tik hasita), europar asko hasi ziren Ameriketara heltzen hasi ziren, eta Ipar zein Hego Amerikarako asmo kolonialak garatzen hasi ziren. Kolon ondoren, europarrak laster etorri ziren, eta bertako biztanleria larritu zuten. Ipar Amerika etengabeko europar norgehiagoken eszenatoki bihurtu zen. Kontinentea Europako hiru potentzia nabarmenek banatu zuten: Ingalaterra, Frantzia eta Espainia. Estatu horien kolonizazioak Ipar Amerikako kulturetan izandako eraginak agerikoak dira gaur egun oraindik.

Ipar Amerikan, baliabideen inguruko gatazka sortu zen potentzia horien arteko hainbat gerratan, baina, apurka-apurka, Europako kolonia berriek independentzia nahiak garatu zituzten. Iraultzek, Amerikako Iraultzak eta Mexikoko Independentzia Gerrak esaterako, Ipar Amerika menderatu zuten estatu independente eta berriak sortuz. Kanadako Konfederazioa 1867an sortu zen, Ipar Amerikako paisaia politiko modernoa sortuz.

XIX. mendetik XXI. menderaino, Ipar Amerikako estatuek gero eta lotura sakonagoak garatu dituzte elkarren artean. Gatazka batzuk gertatu badira ere, kontinenteak bere estatuen arteko bakea eta lankidetza orokorra izan ditu gehienetan, baita elkarren arteko merkataritza eta merkataritza irekia ere. Garapen modernoen artean, merkataritza askeko akordioak irekitzea, Mexikotik eta Latinoamerikatik etorritako immigrazio handia eta eskualde hauetan droga trafikoaren kezkak daude.

1. ↑ Atlas of the Human Journey – The Genographic Project. National Geographic Society. 1996–2008.
2. ↑ (Ingelesez) Holen, Kathleen A.; Vescera, Lawrence; Rountrey, Adam N.; Cerutti, Richard A.; Beeton, Jared M.; Jefferson, George T.; Paces, James B.; Fullagar, Richard et al.. (April 2017). «A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA» Nature 544 (7651): 479–483.  doi:10.1038/nature22065. ISSN 1476-4687. PMID 28447646. Bibcode: 2017Natur.544..479H..